Kayıt Dışı İstihdam
Kayıt Dışı İstihdam Nedir, Türleri ve Nedenleri Nelerdir?
Kayıt dışı istihdam kayıt dışı ekonominin işgücü piyasasındaki bir görünümü olmakla birlikte, dünyada, özellikle belge düzeninin ve kontrol mekanizmasının yetersiz olduğu gelişmekte olan ülkelerde kayıt dışı ekonomi kavramının son derecede yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir.
İşverenler, işçiler veya kendi hesabına çalışanlar özellikle vergi, sigorta primi vb. mali yükümlülüklerden kaçınmak, bürokratik işlemlerden kurtulmak amacıyla kayıt dışı ekonomik faaliyette bulunmakta ve elde ettikleri geliri kayıt dışında bırakmaktadırlar
Kayıt dışı istihdam, sosyal güvenlik açısından niteliği itibariyle yasal işlerde çalışarak istihdama katılan kişilerin, çalışmalarının gün veya ücret olarak ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi ya da eksik bildirilmesi olarak tanımlanabilir. Bu tanıma göre üç türlü kayıt dışı çalışma söz konusudur:
Kayıt Dışı İstihdama Neden Olan Etkenler;
Türkiye’deki kayıt dışı istihdamı birkaç nedenle açıklamak mümkün değildir. Ancak bir sınıflandırma ile kayıt dışı istihdamın nedenlerini açıklayacak olursak bunu üç başlık halinde toparlayabiliriz.
Türkiye’deki kayıt dışı istihdamı birkaç nedenle açıklamak mümkün değildir. Ancak bir sınıflandırma ile kayıt dışı istihdamın nedenlerini açıklayacak olursak bunu üç başlık halinde toparlayabiliriz.
Mali ve Ekonomik Nedenler
Ülke ekonomisinin büyüme dönemine girmesi ile birlikte rekabet gücü önem kazanmış ve firmalar rekabet gücünü arttırma için firmalar maliyetlerini düşürme yoluna gitmişler, bu yönde de kayıt dışı ekonomiye ve onun bir yansıması olan kayıt dışı istihdama yönelmişlerdir.
Rekabet gücünün yanı sıra işgücü piyasasında da bazı değişmeler olmuş ve çeşitli esnek çalışma biçimleri ortaya çıkmıştır. Her ne kadar İş Kanunu’nda bu konuda yapılmış olan düzenlemeler olsa da bu konudaki anlaşmalar tarafların iradelerine bırakılmış ve ayrıca bu konuda yapılmış olan yasal düzenlemeler yetersiz kalmıştır. Bu durum kayıt dışı istihdamın yaygınlaşmasına sebep olmuştur.
Bunların dışında enflasyon gibi ekonomi değişmeler, gelir dağılımın adaletsiz olması, işsizlik gibi darboğazlar kayıt dışı istihdamı tetikleyen başka nedenlerdir. Ayrıca Türkiye’de işletmelerin büyük çoğunluğunun küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşması nedeniyle bu işletmelerin ekonomik değişmelerden daha kolay etkilenmesine neden olmakta, bu da darboğazı atlatabilmek için işletmelerin kayıt dışı istihdama yönelmelerine sebep olmaktadır. Örneğin yükselen işsizlik, ucuz iş gücü arzını artırarak kayıt dışılığı teşvik edebilmektedir. Ayrıca büyük ölçekli işletmeler vergi indiriminden, teşviklerden vb. yararlanmak için kurallara uygun çalışmayı tercih ederken daha küçük çaplı işletmelerde kayıt dışı çalışmaya daha sık rastlanmaktadır. Dolayısıyla, Ülkemizde küçük ve orta ölçekli işletmelerin genel ekonomi içerisindeki payının yüksek olması da kayıt dışı istihdamı etkilemektedir.
Hukuki Nedenler
Yasaların basit ve açık olmaması, çalışanların bu konudaki hak ve yükümlülüklerini bilmemesine sebep olmaktadır. Üstelik bu konuda yapılan yasal düzenlemeler sık sık değişikliğe uğramaktadır. Bu da kişiler üzerinde bir bilgi kirliliğine sebep olmaktadır. Bu konuda yapılan yasal düzenlemeler de yetersiz kaldığından işletmeler kayıt dışı çalıştırma eğilime girmektedir.
İş gücü piyasasını düzenleyen kurum/kuruluşlar arasındaki koordinasyon eksiklikleri ve bu sebeple oluşan yasal boşluklar da kayıt dışı istihdama sebebiyet vermektedir.
Bunların yanı sıra zamanında takip edilemeyen kamu alacakları, ağır işleyen hukuki ve bürokratik yapı kayıt dışı istihdamı artırmaktadır.
Sosyal ve Kültürel Nedenler
Toplumda kayıt dışı çalışmanın zararları konusunda yeterli bilgi ve bilinç düzeyinin oluşmaması dolayısıyla kişilerin iş işten geçtikten sonra Sosyal Güvenlik Kurumuna gelmeleri ve haklardan yararlanamamalarına yol açmaktadır.
Ülkemizdeki hızlı nüfus artışı da kayıt dışı istihdam arttıran bir diğer nedendir. Hızlı nüfus artışı beraberinde vasıfsız işgücünün artışına sebep olmakta ve kayıt dışı istihdamı arttırmaktadır. Bunun sebeplerinden bir tanesi kişinin eğitim düzeyine bağlı olarak haklarını yeterince bilmemesi, ikincisi de işsizlik dönemlerinde kişinin kayıt dışı çalışmayı kabul etmek zorunda kalmasıdır.
Sosyal devlet anlayışı gereği kişilerin devletin sunduğu bazı sosyal imkânlardan faydalanmak istemeleri de kayıt dışı istihdama sebep olan başka bir nedendir. Genellikle devletin sunduğu sosyal imkânlar gelir durumu olmayan veya çok düşük düzeyde olan ve çalışmayan kişileri kapsamaktadır. Bu olguyu tespit etmek adına da sosyal yardım verilecek kişinin herhangi bir işte çalışmıyor olması veya gelir/aylık almıyor olması gibi şartlar öne sürülmektedir. Bu imkânlardan faydalanmak isteyen kişiler de işverenle anlaşarak kayıt dışı çalışma eğilimine girmekte ve kendilerini büyük bir risk altına almaktadırlar.
Kayıt Dışı Çalışmanın ve Çalıştırmanın Olumsuz Sonuçları
Kayıt dışı istihdamın ekonomik ve sosyal açıdan birçok olumsuz sonucu bulunmaktadır. Ayrıca kısa ve uzun vadede her bakımdan ülke ekonomisine ve kişilere zararları bulunmaktadır. Kayıt dışı istihdam sonuçları işçi, işveren ve devlet açısından üç başlık altında ele alınmıştır.
Ülke ekonomisinin büyüme dönemine girmesi ile birlikte rekabet gücü önem kazanmış ve firmalar rekabet gücünü arttırma için firmalar maliyetlerini düşürme yoluna gitmişler, bu yönde de kayıt dışı ekonomiye ve onun bir yansıması olan kayıt dışı istihdama yönelmişlerdir.
Rekabet gücünün yanı sıra işgücü piyasasında da bazı değişmeler olmuş ve çeşitli esnek çalışma biçimleri ortaya çıkmıştır. Her ne kadar İş Kanunu’nda bu konuda yapılmış olan düzenlemeler olsa da bu konudaki anlaşmalar tarafların iradelerine bırakılmış ve ayrıca bu konuda yapılmış olan yasal düzenlemeler yetersiz kalmıştır. Bu durum kayıt dışı istihdamın yaygınlaşmasına sebep olmuştur.
Bunların dışında enflasyon gibi ekonomi değişmeler, gelir dağılımın adaletsiz olması, işsizlik gibi darboğazlar kayıt dışı istihdamı tetikleyen başka nedenlerdir. Ayrıca Türkiye’de işletmelerin büyük çoğunluğunun küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşması nedeniyle bu işletmelerin ekonomik değişmelerden daha kolay etkilenmesine neden olmakta, bu da darboğazı atlatabilmek için işletmelerin kayıt dışı istihdama yönelmelerine sebep olmaktadır. Örneğin yükselen işsizlik, ucuz iş gücü arzını artırarak kayıt dışılığı teşvik edebilmektedir. Ayrıca büyük ölçekli işletmeler vergi indiriminden, teşviklerden vb. yararlanmak için kurallara uygun çalışmayı tercih ederken daha küçük çaplı işletmelerde kayıt dışı çalışmaya daha sık rastlanmaktadır. Dolayısıyla, Ülkemizde küçük ve orta ölçekli işletmelerin genel ekonomi içerisindeki payının yüksek olması da kayıt dışı istihdamı etkilemektedir.
Hukuki Nedenler
Yasaların basit ve açık olmaması, çalışanların bu konudaki hak ve yükümlülüklerini bilmemesine sebep olmaktadır. Üstelik bu konuda yapılan yasal düzenlemeler sık sık değişikliğe uğramaktadır. Bu da kişiler üzerinde bir bilgi kirliliğine sebep olmaktadır. Bu konuda yapılan yasal düzenlemeler de yetersiz kaldığından işletmeler kayıt dışı çalıştırma eğilime girmektedir.
İş gücü piyasasını düzenleyen kurum/kuruluşlar arasındaki koordinasyon eksiklikleri ve bu sebeple oluşan yasal boşluklar da kayıt dışı istihdama sebebiyet vermektedir.
Bunların yanı sıra zamanında takip edilemeyen kamu alacakları, ağır işleyen hukuki ve bürokratik yapı kayıt dışı istihdamı artırmaktadır.
Sosyal ve Kültürel Nedenler
Toplumda kayıt dışı çalışmanın zararları konusunda yeterli bilgi ve bilinç düzeyinin oluşmaması dolayısıyla kişilerin iş işten geçtikten sonra Sosyal Güvenlik Kurumuna gelmeleri ve haklardan yararlanamamalarına yol açmaktadır.
Ülkemizdeki hızlı nüfus artışı da kayıt dışı istihdam arttıran bir diğer nedendir. Hızlı nüfus artışı beraberinde vasıfsız işgücünün artışına sebep olmakta ve kayıt dışı istihdamı arttırmaktadır. Bunun sebeplerinden bir tanesi kişinin eğitim düzeyine bağlı olarak haklarını yeterince bilmemesi, ikincisi de işsizlik dönemlerinde kişinin kayıt dışı çalışmayı kabul etmek zorunda kalmasıdır.
Sosyal devlet anlayışı gereği kişilerin devletin sunduğu bazı sosyal imkânlardan faydalanmak istemeleri de kayıt dışı istihdama sebep olan başka bir nedendir. Genellikle devletin sunduğu sosyal imkânlar gelir durumu olmayan veya çok düşük düzeyde olan ve çalışmayan kişileri kapsamaktadır. Bu olguyu tespit etmek adına da sosyal yardım verilecek kişinin herhangi bir işte çalışmıyor olması veya gelir/aylık almıyor olması gibi şartlar öne sürülmektedir. Bu imkânlardan faydalanmak isteyen kişiler de işverenle anlaşarak kayıt dışı çalışma eğilimine girmekte ve kendilerini büyük bir risk altına almaktadırlar.
Kayıt Dışı Çalışmanın ve Çalıştırmanın Olumsuz Sonuçları
Kayıt dışı istihdamın ekonomik ve sosyal açıdan birçok olumsuz sonucu bulunmaktadır. Ayrıca kısa ve uzun vadede her bakımdan ülke ekonomisine ve kişilere zararları bulunmaktadır. Kayıt dışı istihdam sonuçları işçi, işveren ve devlet açısından üç başlık altında ele alınmıştır.
1) Çalışanlar açısından
• Kişilerin yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artması,
• Sağlıksız bir toplumun oluşması,
• İş kazası veya meslek hastalığı, analık durumlarında hak ve yardımlardan faydalanamamaları,
• Kısa vadede yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artış göstermesi ve uzun vadede de, daha doğrusu, çalışamaz duruma gelindiğinde emekli aylığı alınamadığından fakirliğin ortaya çıkması,
• Kişilerin uzun vadede emekli olamaması ve ölüm halinde eş ve çocuklara aylık bağlanamamasıdır.
2) İşverenler açısından
• Özellikle firmalar açısından primi ödeyenlerle ödemeyenler arasında haksız rekabete neden olması,
• Sistemde olan işyerlerini, belli bir zamandan sonra diğer işyerleri ile rekabet edebilme amacıyla kayıt dışılığa yöneltmesi,
• İyi niyetle sistemde olan kişilerin, kayıt dışı çalışan/çalıştıran kişilerden olumsuz etkilenerek bilinç kirliliğinin oluşmasına sebep olmasıdır.
3) Devlet açısından
• Her şeyden önce Devletin prim kabına neden olması,
• Sosyal güvenlik açıklarını artırması,
• Sosyal güvenlik açıklarını kapatmak için bütçeden transfer yapılması ve bütçe açıklarını artırması,
• Gelecek nesillerin sosyal güvenlik sisteminden kaynaklanan yükleri taşımak zorunda kalmaları ve sistemden yeterli düzeyde faydalanamamaları,
• Gelir dağılımında adaletsizlikler,
• Toplumun ahlaki dejenerasyonuna sebep olmasıdır.
• Kişilerin yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artması,
• Sağlıksız bir toplumun oluşması,
• İş kazası veya meslek hastalığı, analık durumlarında hak ve yardımlardan faydalanamamaları,
• Kısa vadede yeterli sağlık yardımı alamamalarından dolayı hastalık vakalarının artış göstermesi ve uzun vadede de, daha doğrusu, çalışamaz duruma gelindiğinde emekli aylığı alınamadığından fakirliğin ortaya çıkması,
• Kişilerin uzun vadede emekli olamaması ve ölüm halinde eş ve çocuklara aylık bağlanamamasıdır.
2) İşverenler açısından
• Özellikle firmalar açısından primi ödeyenlerle ödemeyenler arasında haksız rekabete neden olması,
• Sistemde olan işyerlerini, belli bir zamandan sonra diğer işyerleri ile rekabet edebilme amacıyla kayıt dışılığa yöneltmesi,
• İyi niyetle sistemde olan kişilerin, kayıt dışı çalışan/çalıştıran kişilerden olumsuz etkilenerek bilinç kirliliğinin oluşmasına sebep olmasıdır.
3) Devlet açısından
• Her şeyden önce Devletin prim kabına neden olması,
• Sosyal güvenlik açıklarını artırması,
• Sosyal güvenlik açıklarını kapatmak için bütçeden transfer yapılması ve bütçe açıklarını artırması,
• Gelecek nesillerin sosyal güvenlik sisteminden kaynaklanan yükleri taşımak zorunda kalmaları ve sistemden yeterli düzeyde faydalanamamaları,
• Gelir dağılımında adaletsizlikler,
• Toplumun ahlaki dejenerasyonuna sebep olmasıdır.
Kaynak: SGK
